VUKOV PREDHODNIK2
Ako iko od Srba zaslužuje da bude uvršćen među prvih 100 najvećih i najumnijih ljudi našeg naroda, onda je to svakako reformator srpskog jezika Sava Mrkalj. To je najmanje čime bi mu se nove generacije mogle odužiti za sve što je učinio za svoj narod. Međutim, to se nije dogodilo. Sava Mrkalj je pao u zaborav.
Rođen je 1783, u Lasinjskom Sjeničku, na (Kordunu), četiri godine pre Vuka Karadžića, završio bogosloviju, bio verski i privatni učitelj, arhigimnazista, daroviti student filozofije, logike, fizike i matematike, a učeni svet je fascinirao filozofijom jezika. Vladao je latinskim, nemačkim, francuskim i rusko-slavenskim, služio se grčkim i hebrejskim, a poznavao je italijanski i mađarski. Bio je i vrstan pesnik, polemičar i besednik.
Godine 1810, Mrkalj je u Budimu — malo ranije pre prvog susreta s Vukom, koji je prekinuo učenje u Velikoj školi u Beogradu i u Budim doputovao radi lečenja — štampao slavnu knjižicu s naslovom “Salo debeloga jera libo azbukoprotres”. U staroj azbuci, jer je bio znak za glas koji više nije postojao u srpskom jeziku. Sava ga je izbrisao iz azbuke, kao i sva nepotrebna slova. Time je sebi stvorio moćne neprijatelje, pre svih iz redova crkve koja je htela da zadrži pravopisnu tradiciju u unijatskom okruženju.
Već 1811, pošto je kao vrstan logičar i jezički mislilac naučno zasnovao reformu azbuke i najavio da “Jezikoprotres”, dolazi do neočekivanog i teško objašnjivog obrta — Mrkalj se povlači u manastir. Ubrzo se sukobljava sa crkvenim dostojanstvenicima, biva razmonašen i prepušten dugom i mučnom lutanju. Teško zarađuje nasušni hleb kao učitelj i veroučitelj, odbijen kada je 1825. molio da ga ponovo prime u manastir, u nervnom rastrojstvu je povredio nekog čoveka koji je od njega tražio privatne časove latinskog jezika. Dospeo je u zatvor, gde je mučen, prebačen je u karlovačku bolnicu, pa u duševnu bolnicu u Beču, gde ga je i Vuk posećivao i gde je umro 1833.
Sava Mrkalj je, dakle, prvi postavio temelje kasnijoj Vukovoj reformi jezika, zalažući se za fonetski pravopis zasnovan na načelu “piši kao što govoriš” i zahtev da narodni jezik postane književni. Iako Mrkalj nije istrajao u borbi za reformu pravopisa i uvođenje narodnog jezika za književni, ostaje dao je on načinio prvi veliki i presudni korak ka demokratizaciji jezika i pisma.—
MRKLAJ LINGVISTA
Premda Srbin iz zapadnih krajeva, Mrkalj je pevao, kako kaže “sremački”, tj. ekavski, i to devokalizujući bokalno “r” (Srbin, smrt umesto Serbin, smert).
Iako, nažalost, nikada zvanično i službeno, Mrkalj spada u najznamenitije Srbe svih vremena, pre svega po tome što je uspeo da na samo 18 strana teksta (“Salo debeloga jera libo azbukopretres” iz 1810), uz dve strane predgovora, izloži problem i nađe rešenje za izuzetno zamršena pitanja srpske azbuke i da to kruniše, pre susreta sa Vukom, zaključkom: “Od danas sve naše pravopisje pod ovo dolazi načelo:
Ostavimo po strani njegovo prepuštanje drugima da naprave grafičke znakove za današnje lj, nj, đ, uz dopunu propuštenoga dž. Svojim rešenjima otvorio je vrata demokratizaciji srpske kulture, tim pre što je zastupio i upotrebu narodnog jezika u književnosti, koji je i sam primenjivao u svojim pesmama, pismima i u svakodnevnoj komunikaciji. Drugo je jezik nauke, koji se i danas razlikuje od narodnog jezika, a treće je jezik crkve i dopisivanje sa crkvenim institucijama.
Preuzeto sa Riznice srpske
Учионица српског језика и књижевности 